सुरेश भट

सुरेश भट (जन्म :१५ एप्रिल १९३२ – मृत्यू:१४ मार्च २००३)

“लाभले आम्हास भाग्य बोलतो मराठी

जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी

धर्म , पंथ , जात एक जाणतो मराठी

एवढ्या जगात माय मानतो मराठी”

जेव्हा हे गीत वाजते, तेव्हा प्रत्येक मराठी माणसाच्या अंगावर रोमांच उभे राहतात. हृदयात एक वेगळीच ऊर्जा संचारते आणि मराठी असल्याचा अभिमान दुपटीने वाढतो. हे गाणे फक्त ऐकायचे नसते, ते अनुभवायचे असते, ते जगायचे असते.

“लाभले आम्हास भाग्य” हे गाणे आजही तितकेच स्फूर्तीदायक आहे, जितके ते पहिल्यांदा ऐकताना होते. कितीही काळ लोटला, तरीही या गाण्याच्या प्रत्येक शब्दात मराठी माणसाच्या स्वाभिमानाचे प्रतिबिंब दिसते. हे गीत म्हणजे केवळ एक संगीतनिर्मिती नाही, तर ते मराठी अस्मितेचे अमर प्रतीक आहे.

मराठी मातीवर प्रेम करणारे, तिच्यासाठी तन-मन-धन अर्पण करणारे अनेक थोर महापुरुष महाराष्ट्राने पाहिले. साहित्यिक, कवी, शाहीर यांनी आपल्या लेखणीच्या आणि सुरांच्या बळावर मराठी संस्कृती आणि भाषेची पताका उंचावत ठेवली. लोकगीत असो, शास्त्रीय संगीत असो किंवा भावगीत—मराठी मनाने प्रत्येक गीताला आपलेसे केले आणि त्यातून आपल्या अस्मितेची अभिव्यक्ती मांडली.

मात्र, “लाभले आम्हास भाग्य, बोलतो मराठी…” हे गीत म्हणजे केवळ एक गाणे नाही, तर मराठी माणसाच्या हृदयात अभिमान चेतवणारे एक जाज्वल्य प्रेरणागीत आहे. हे गीत मराठी अस्मितेचा धगधगता जाज्वल्य मंत्र आहे.

या गीताच्या मागे असलेल्या प्रतिभावान लेखणीचा उल्लेख केल्याशिवाय त्याचा इतिहास पूर्ण होणार नाही. “गझल सम्राट” सुरेश भट यांनी आपल्या प्रभावी शब्दकलेतून या गीताला जन्म दिला. त्यांच्या लेखणीतील तेजस्वी भावनांमधून मराठी भाषा, तिचा वारसा आणि तिची ताकद संपूर्ण महाराष्ट्रासमोर एका नव्या रूपात साकारली. शब्द हे केवळ उच्चारण्यासाठी नसतात, ते जळण्यासाठीही असतात. त्यांच्या आगीत विद्रोह धगधगत असतो, आणि त्याच वेळी त्या ज्वालेत एक वेगळी गूढ शायरीही असते. मराठी गझल ही केवळ भावनांची माळ नव्हे, ती असते असंतोषाचा अंगार, जळत्या ज्वाळेचा लखलखता शहाणा प्रकाश – आणि याच प्रकाशाचे खरे शिल्पकार म्हणजे सुरेश भट!

त्यांच्या लेखणीने मराठीत गझलेचा नवा अध्याय लिहिला. पारंपरिक चौकटी मोडून त्यांनी एक अशी गझल उभी केली, जिथे शब्द फक्त सुरांसाठी नव्हते, तर ते आंदोलनासाठी, आत्मभानासाठी, अभिव्यक्तीच्या ज्वलंत सत्यासाठी होते. त्यांची कविता केवळ कागदावर नव्हती, ती मनात पेट घेणारी ज्वाला होती.

मराठी गझलेला अनोखी उंची मिळवून देणारे कवी म्हणजे सुरेश भट. त्यांच्या गझलांनी मराठी साहित्यविश्वात एक वेगळाच आयाम निर्माण केला. त्यांच्या शब्दांना ज्वालाग्राही धार होती, त्यांच्या काव्यात बंडखोरी होती आणि त्याच वेळी त्यांच्या गझलांमध्ये असलेली कोमलता मनाला स्पर्श करणारी होती.

सुरेश भट म्हणजे मराठी गझलांचे प्रवर्तक, एक आगळावेगळा प्रयोगशील कवी आणि ज्वलंत शब्दांचा जादूगार. उर्दू गझलांच्या प्रभावातून मराठीत गझल रुजवण्याचे श्रेय त्यांनाच जाते. मराठीत गझल लिहिली जाऊ शकते आणि ती तितकीच प्रभावी ठरू शकते, हे त्यांनी सिद्ध करून दाखवले.

त्यांच्या लेखणीत एक वेगळीच तगमग होती. समाजातील विषमता, अन्याय, राजकारणातील फसवेगिरी, तरुणांच्या मनातील असंतोष – या सगळ्याला त्यांनी आपल्या गझलांतून वाचा फोडली.

अमरावती जिल्ह्याच्या मातीत जन्मलेल्या ‘सुरेश भटांनी मराठी गझलेचे नवे युग घडवले. त्यांचे वडील, श्रीधर भट, व्यवसायाने डॉक्टर होते, तर आईचे कवितांवर प्रेम होते. हाच साहित्यिक वारसा बालपणापासूनच सुरेश भटांच्या रक्तात भिनला होता.

अडीच वर्षांचे असताना पोलिओच्या आघाताने त्यांचा उजवा पाय अधू झाला, पण हा शारीरिक अडथळा त्यांच्या शब्दांच्या प्रवासाला कधीच रोखू शकला नाही. उलट, या वेदनेतूनच त्यांची लेखणी अधिक धारदार झाली. त्यांनी स्वतःच्या संघर्षावर लिहिलेल्या या ओळी त्यांचे आत्मभान स्पष्ट करतात—

“राहिले रे अजून श्वास किती?

जीवना, ही तुझी मिजास किती?

सोबतीला जरी तुझी छाया

मी करू पांगळा प्रवास किती?”

उर्दू गझलेच्या धगधगत्या ज्वालेचा अभ्यास करत त्यांनी मराठीत गझलेची नवी लखलखती वाट निर्माण केली. केवळ गझल लिहिणे नव्हे, तर मराठीत गझलेचा नवा अध्याय लिहून, तिची संपूर्ण बाराखडी मांडून, महाराष्ट्राच्या तळागाळात गझल रुजवण्याचे अमूल्य कार्य त्यांनी केले.

संगीताची गोडी ही कुणा एका दिवसात लागणारी गोष्ट नाही. ती हळूहळू रुजत जाते, खोलवर रुजत राहते, आणि अखेरीस संपूर्ण आयुष्य व्यापून टाकते. गझल सम्राट सुरेश भट यांच्यासाठीही संगीत ही केवळ एक कला नव्हती, तर ती त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होती.

शालेय जीवनातच त्यांना संगीताची गोडी लागली होती. मैदानी खेळ खेळता येत नसले तरी त्याऐवजी संगीत हा त्यांचा साथीदार झाला.

भट यांचे वडील श्रीधरपंत हे देखील संगीतप्रेमी होते. त्यांनी एच. एम. व्ही.चा एक ग्रामोफोन घरात आणला होता. मुलाची संगीताची आवड लक्षात घेऊन आठवड्यातून एक तरी नवीन ध्वनिमुद्रिका ते आणायचे. हे सुरेश भट यांच्या संगीतप्रेमाला सतत खतपाणी घालत होते.

हीच ओढ त्यांना शाळेच्या बँडपथकापर्यंत घेऊन गेली, जिथे ते बासरी वाजवत असत. संगीतातील गती पाहून वडिलांनी त्यांना औपचारिक संगीत शिक्षण द्यायचे ठरवले आणि घरातच प्रल्हादबुवा यांचे धडे सुरू झाले.

आजारी असताना अंथरुणावर पडून ते तासन् तास बासरी वाजवत बसायचे. ही साधना इतकी प्रखर होती की त्याच काळात त्यांनी गुलाबराव महाराज यांचा ‘गानसोपान’ आणि विष्णू नारायण भातखंडेकृत ‘संगीत खंड’ असे ग्रंथ वाचून संपवले. विशेष म्हणजे ‘गानसोपान’ची त्यांनी अनेक पारायणे केली.

संगीताची केवळ ऐकण्याची आणि शिकण्याची हौस नव्हती, तर त्यांनी वेगवेगळे वाद्यही आत्मसात केली. १९५२ मध्ये तबला शिकण्याची ओढ त्यांना लागली आणि ते ही आत्मसात केला. ढोलकीसुद्धा त्यांनी सहजतेने वाजवायला शिकली.

वयाच्या १८व्या वर्षी त्यांनी काव्यलेखन सुरू केले. शिक्षणाच्या प्रवासात काही अडथळे आले, बी.ए.च्या अंतिम परीक्षेत दोन वेळा अपयशही आले. मात्र, १९५५ साली ते अखेर बी.ए. उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर शिक्षकी पेशा पत्करला, पण मनात काव्याची धग कायम राहिली.

उर्दू गझलेचा सखोल अभ्यास करून मराठीत गझल रुजवण्याचे श्रेय सुरेश भट यांना जाते. त्यांच्या काव्यातील जिवंतपणा, समाजातील विसंगतींवर केलेली अचूक कोरडे आणि कधी रोमँटिक, कधी वेदनेने भारलेले भाव हे त्यांची कविता वाचताना प्रखरपणे जाणवते.

‘रूपगंधा’ (१९६१) या पहिल्याच संग्रहाने त्यांच्या गझलकार म्हणून ओळखीची मुहूर्तमेढ रोवली. त्यानंतर ‘एल्गार’, ‘रंग माझा वेगळा’, ‘झंझावात’ यासारखे संग्रह त्यांच्या प्रतिभेचे वेगवेगळे रंग प्रकट करत गेले.

भटांच्या कवितेतले विविध रंग

भक्तिभाव: ‘चल उठ रे मुकुंदा’, ‘आज गोकुळात रंग खेळतो हरी’

शृंगार आणि विरह: ‘मलमली तारुण्य माझे’, ‘मालवून टाक दीप’

समाजातील विसंगतींवर प्रहार: ‘पूर्तता माझ्या व्यथेची’, ‘उषःकाल होता होता कालरात्र झाली’

भटांच्या कविता केवळ गोडव्याने भारलेल्या नव्हत्या, तर त्या बोचर्‍या वास्तवाचे प्रतिबिंबही होत्या. समाजातील लाचारी, स्वार्थ आणि ढोंगीपणावर त्यांच्या लेखणीने नेहमीच धारदार हल्ला केला.

एक विलक्षण योगायोग असा की, भटांचे काही कविता असलेले चोपडे हृदयनाथ मंगेशकरांना एका फूटपाथवर सापडले! त्यांनी त्या कविता वाचल्या आणि सुरेश भट यांना शोधून काढले. त्यांच्या कवितांना चाली लावून अजरामर केले. लता मंगेशकर, आशा भोसले, सुरेश वाडकर, हृदयनाथ मंगेशकर यांनी त्यांच्या गझला आणि कविता गायल्या आणि मराठी रसिकांच्या मनात भटांचे शब्द अढळ झाले.

अमरावतीत २० फेब्रुवारी १९८४ रोजी झालेल्या त्यांच्या गायन कार्यक्रमात त्यांना पेटीवर साथ दिली होती खुद्द हृदयनाथ मंगेशकर यांनी!

भट हे केवळ कवीच नव्हते, तर एक निर्भीड पत्रकारही होते. त्यांनी स्वतःचे साप्ताहिक सुरू करून परखड लिखाण केले. समाजातील प्रत्येक घडामोडीवर त्यांची नजर होती आणि ते बेधडक लिहीत. त्यांच्या लेखणीला कधीही बंधन नव्हते.

गझल लेखनासाठी त्यांनी स्वतःचे जीवन वाहिले. त्यांनी ‘गझलेची बाराखडी’ नावाचे पुस्तक लिहून नवोदित कवींना गझल कळावी यासाठी मार्गदर्शन केले. ही पुस्तिका ते स्वखर्चानेही लोकांना पाठवत. त्यांच्याकडून गझल शिकलेल्यांमध्ये अनेक बहुजन समाजातील तरुण होते. ते कधीही भेदभाव करत नसत. त्यांनी आपल्या काव्याच्या झोळीत काहीच शिल्लक ठेवलं नाही, सर्वच रसिकांवर उधळून टाकलं. आज मराठीत अनेक गझलकार निर्माण झाले असले, तरी सुरेश भटांनी जे बीज पेरले होते, त्याच तोडीची प्रतिभा पुन्हा उगवेल का, याची शंका वाटते.

गडचिरोली येथे भरलेल्या ३९व्या विदर्भ साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषवणारे भट आयुष्याच्या शेवटच्या टप्प्यात बौद्ध धम्माच्या शिकवणींमध्ये रमले.

त्यांनी शब्दांना तलवारीची धार दिली, गझलेला अभिमान दिला आणि मराठीला एका नव्या उंचीवर नेऊन ठेवलं.

“रंग माझा वेगळा” हे त्यांनीच म्हटले होते, आणि खरोखरच, त्यांचा रंग हा कायमच सर्वसामान्य कवींहून वेगळाच राहिला!