रणजीत देसाई

रणजीत देसाई (जन्म: ८ एप्रिल १९२८; मृत्यू: ६ मार्च १९९२)

मराठी साहित्यात ऐतिहासिक कादंबरी या प्रकाराला एका वेगळ्या उंचीवर नेणारे लेखक म्हणजे रणजीत देसाई. इतिहासातील धगधगती व्यक्तिमत्त्वे आपल्या शब्दांमधून उभी करणारी त्यांची शैली वाचकांच्या मनाचा ठाव घेते. आणि त्यांच्या लेखणीतील सर्वात अजरामर कृती म्हणजे ‘श्रीमान योगी’—छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनावर आधारित एक युगांतकारी कादंबरी.

रणजीत देसाई हे मराठी साहित्यातील एक थोर साहित्यिक, कादंबरीकार, कथालेखक आणि नाटककार होते. त्यांची लेखणी म्हणजे इतिहास, समाज आणि मानवी मनोव्यापार यांचे अनोखे मिश्रण होती. त्यांच्या लेखनात ग्रामीण जीवनाचा सहजसुंदर गंध, ऐतिहासिक व्यक्तिरेखांचे प्रभावी चित्रण, आणि शब्दांमधून जीवन उभे करण्याची जादू होती.

८ एप्रिल १९२८ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कोवाड गावी जन्मलेल्या रणजीत देसाईंनी वयाच्या लहानपणीच लेखनाची आवड जोपासली. शाळेत असतानाच त्यांनी “महाद्वार” या साप्ताहिकातून लेखन सुरू केले. १९४७ मध्ये “प्रसाद” मासिकाने आयोजित केलेल्या कथास्पर्धेत “भैरव” या कथेसाठी त्यांना पारितोषिक मिळाले आणि त्यांच्या लेखनप्रवासाला वेग आला.

रणजीत देसाईंनी ऐतिहासिक कादंबऱ्यांच्या माध्यमातून मराठी साहित्याला एक वेगळी ओळख दिली. १९६२ मध्ये प्रकाशित झालेली “स्वामी” ही कादंबरी माधवराव पेशव्यांच्या संघर्षमय जीवनावर आधारित आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जीवन उलगडणारी “श्रीमान योगी” ही कादंबरी १९७४ मध्ये प्रकाशित झाली. ही केवळ ऐतिहासिक कादंबरी नसून, शिवरायांचे स्वप्न, त्यांचा संघर्ष, आणि त्यांच्या यशस्वी नेतृत्वाचे प्रभावी दर्शन घडवणारी एक कलाकृती आहे.

• शिवरायांची बालपणातील स्वराज्यनिर्मितीची स्वप्ने

• अफजलखानावरील विजय

• आग्र्यातील कैद आणि सुटका

• हिंदवी स्वराज्यासाठी घेतलेला अथक परिश्रम

या सर्व घटना देसाईंनी अतिशय संवेदनशीलपणे रेखाटल्या आहेत. या कादंबरीसाठी इतिहासतज्ज्ञ नरहर कुरुंदकर यांनी प्रस्तावना लिहिली होती, ज्यात त्यांनी शिवरायांच्या आधुनिक दृष्टीकोनावर प्रकाश टाकला.

देसाईंचे “रुपमहाल” (१९५२), “कणव” (१९६०), “कातळ” (१९६५), “गंधाली” (१९७१), “कमोदिनी” (१९७८), “मधुमती” (१९८२), “मोरपंखी सावल्या” (१९८४) यांसारखे कथासंग्रह वाचकप्रिय ठरले.

फक्त ऐतिहासिक कादंबऱ्यांपुरते मर्यादित न राहता त्यांनी विविध प्रकारचे साहित्यही लिहिले.

त्यांनी “लक्ष्यवेध”, “पावनखिंड”, “राधेय” (कर्णाच्या जीवनावर आधारित), “राजा रविवर्मा” या कादंबऱ्या लिहल्या.

• नाटके: “गरुडझेप” (१९७३), “रामशास्त्री” (१९८३), “स्वरसम्राट तानसेन”

• चित्रपट लेखन: “नागीण”, “रंगल्या रात्री अशा”, “सवाल माझा ऐका”

• लेखसंग्रह: “स्नेहधारा”, “मी एक प्रेक्षक”

अशी त्यांनी साहित्यक्षेत्राला देणगी दिली.

६ मार्च १९९२ रोजी रणजीत देसाई यांच्या महान लेखणीचा अंत झाला, पण त्यांच्या साहित्यकृती आजही आपल्याला इतिहासाच्या तेजस्वी आठवणींचा अनुभव देतात.

रणजीत देसाई यांच्या “स्वामी” या कादंबरीला १९७४ मध्ये साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला. त्यांच्या ऐतिहासिक आणि सामाजिक कथांमुळे ते साहित्यविश्वात अढळ स्थान मिळवू शकले. त्यांच्या लेखणीने उभ्या केलेल्या या ऐतिहासिक आणि साहित्यिक विश्वाची मोहिनी अजूनही मराठी वाचकांवर कायम आहे.

रणजीत देसाई यांना स्मृतीदिनानिमित विनम्र अभिवादन!