कुमार गंधर्व

कुमार गंधर्व (जन्म :८ एप्रिल १९२४ – मृत्यू: १२ जानेवारी १९९२)

संगीत ही केवळ कला नाही, ती एक भावना आहे, एक साधना आहे. तिची भाषा कोणत्याही बंधनात अडकत नाही; ती वैश्विक असते. म्हणूनच, स्वरसम्राज्ञी लता मंगेशकर यांच्या सुरांनी जसे संपूर्ण जग मोहित केले, तसेच भारतीय शास्त्रीय संगीतातील एक ध्रुवतारा म्हणजे कुमार गंधर्व यांनी आपल्या अद्वितीय गायकीने रसिकांवर गारूड केले.

खरं तर, कुमार गंधर्व हे त्यांचे खरे नाव नव्हते. त्यांचा जन्म शिवपुत्र सिद्धरामय्या कोमकली या नावाने झाला होता. पण त्यांच्या असामान्य प्रतिभेमुळे शंकराचार्यांनी त्यांना ‘कुमार गंधर्व’ ही पदवी बहाल केली. हिंदू पुराणांमध्ये गंधर्व म्हणजे संगीत, नृत्य आणि कलांमध्ये निपुण अशी स्वर्गीय व्यक्ती. आणि ही पदवी कुमारजींना अगदी समर्पक ठरली.

लहान वयातच त्यांच्या वडिलांना त्यांच्यातील गायकीची देणगी जाणवली. त्यामुळे केवळ ११व्या वर्षी त्यांना मुंबईला प्राध्यापक बी. आर. देवधर यांच्याकडे ग्वाल्हेर घराण्याच्या तालीमसाठी पाठवले गेले. देवधर गुरुजींनी त्यांची शैली घडवली, त्यांना संगीताचे बाळकडू दिले.

परंतु यशाची वाट नेहमीच सोपी नसते. २०व्या वर्षी कुमार गंधर्व यांना फुफ्फुसाच्या क्षयरोगाने ग्रासले. डॉक्टरांनी त्यांना गाणे बंद करण्याचा सल्ला दिला. पुढची सहा वर्षे त्यांनी मौन आणि आत्मचिंतनात घालवली. पण ही सहा वर्षे वाया गेली नाहीत या काळात त्यांनी रागसंगीताचा सखोल अभ्यास केला आणि संगीतात नवनवीन प्रयोग करण्यास सुरुवात केली.

त्यांनी काही अप्रचलित राग नव्याने प्रकाशात आणले, त्यात मालवती, निंदियारी, संजारी, सहेली तोडी, गांधी मल्हार, लगन गंधार यांसारख्या रागांचा समावेश होता. त्यांनी शास्त्रीय संगीताला लोकसंगीताची जोड दिली आणि निर्गुणी भजनांचा एक वेगळाच प्रकार रसिकांसमोर सादर केला. त्यांच्या भजनांमध्ये भारतीय लोकसंगीताचा सहज प्रवाह अनुभवायला मिळतो.

कुमार गंधर्व यांची गायकी पारंपरिक घराणेदार गायकीसारखी नव्हती. त्यांनी नेहमी परंपरेच्या जोखडातून बाहेर पडत स्वतःची स्वतंत्र गायकी निर्माण केली. म्हणूनच त्यांना “स्वयंप्रज्ञा आणि सृजनशीलतेचा मिलाफ”, असे म्हटले जाते. त्यांच्या ‘अनुपरागविलास’ या संग्रहात त्यांनी स्वतःच्या रचनांचा अनमोल ठेवा रसिकांसाठी खुला केला.

त्यांच्या संगीतसेवेबद्दल त्यांना पद्मभूषण, पद्मविभूषण, संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार आणि मध्यप्रदेश शासनाचा ‘कालिदास’ पुरस्कार अशा अनेक प्रतिष्ठित सन्मानांनी गौरवले गेले. त्यांना विक्रम विश्वविद्यालयाने ‘मानद डी.लिट्.’ ही पदवी प्रदान केली.

कुमार गंधर्व यांच्या संगीताची जादू आजही श्रोत्यांच्या मनात ताजीतवानी आहे. त्यांचे “उठी उठी गोपाळा” भजन कानावर पडले की पहाट उजाडते, तर त्यांच्या निर्गुणी भजनांनी अंतःकरण अधिकाधिक शुद्ध होते.

संगीत सृष्टीतील “अद्भुत चमत्कार” अशा शब्दांत संगीततज्ज्ञ गोविंदराव टेंबे यांनी त्यांचे वर्णन केले होते. आजही त्यांच्या गायकीचा तो अद्भुत चमत्कार संगीतप्रेमींना मंत्रमुग्ध करतो आणि ते भारतीय शास्त्रीय संगीतातील एक अजरामर पर्व ठरतात! अशा या शास्त्रीय संगीताचा ध्रुवतारा असणाऱ्या पं.कुमार गंधर्व यांना जयंतीनिमित्त विनम्र अभिवादन!