बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय

बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय (जन्म: २६ जून १८३८; – मृत्यू: ८ एप्रिल १८९४)

रोज सकाळी आकाशवाणीच्या सर्व केंद्रांवरून कार्यक्रम सुरू होण्याआधी ऐकवल्या जाणाऱ्या या गीताचे बोल कानावर पडले की मनात देशभक्तीची ज्योत पेटते अंगावार एका वेगळ्याच ऊर्जेचे शाहरे उभे राहतात आणि आपण भारतीय असल्याचा अभिमान वाटतो. १८७६ मध्ये मनाच्या एका उन्मनी अवस्थेत बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय यांनी लिहिलं हे गीत त्यांच्या आनंदमठ या कादंबरीत प्रथम प्रकाशित झाले. त्यात एकूण पाच कडवी आहेत त्यातलं पहिलं-वर दिलेलं कडवं स्वतंत्र, प्रजासत्ताक भारताचं ‘राष्ट्रीय गीत’ (National Song) म्हणून १९५० साली संसदेत घोषित करण्यात आलं. त्याला ‘जन गण मन’ ह्या राष्ट्रगीताचा (National Anthem) समान दर्जा देण्यात आला. खरचं या गीताचे बोल लिहताना बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय यांची लेखनी काय असेल. आज त्याच बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय यांचा स्मृतीदिन.

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात जेव्हा राष्ट्रभावनेचा उत्कट आविष्कार दिसतो, तेव्हा “वंदे मातरम्” या प्रेरणादायी गीताचा उल्लेख अपरिहार्य ठरतो. हे गीत लिहिणाऱ्या बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांनी केवळ साहित्यच नव्हे, तर भारतीय मनोभूमिकेला नवसंजीवनी दिली.

राजा राममोहन रॉय, ईश्वरचंद्र गुप्त, महाराष्ट्रातील महात्मा फुले यांसारख्या समाजसुधारकांप्रमाणेच बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांनी साहित्य आणि पत्रकारितेद्वारे आधुनिक भारताच्या जडणघडणीत महत्त्वाची भूमिका बजावली. बंगाली साहित्याला नवी दिशा देणाऱ्या या प्रतिभावान लेखकामुळे बंगाली साहित्य अधिकाधिक लोकप्रिय झाले. साहित्य, राष्ट्रप्रेम आणि समाजसुधारणेचा संगम त्यांच्या लेखनातून प्रकर्षाने जाणवतो.

१८७०च्या दशकात लिहिलेल्या “आनंदमठ” या कादंबरीत “वंदे मातरम्” या गीताचा समावेश करण्यात आला. हे गीत केवळ एक स्तवन नव्हते, तर राष्ट्रप्रेमाच्या जाज्वल्य भावना जागृत करणारे मंत्रसदृश शब्द होते. स्वातंत्र्यसंग्रामातील अनेक सेनानींनी हे गीत प्रेरणास्थान मानले आणि त्याच्या गजराने संपूर्ण देश उभा राहिला. अखेरीस, १९५० साली भारताने या गीताला राष्ट्रीय गीताचा दर्जा बहाल केला.

बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांचे लेखनप्रवास इंग्रजीतून सुरू झाला. १८६४ मध्ये त्यांनी लिहिलेली “राजमोहन्स वाइफ” ही इंग्रजीतील पहिली कादंबरी होती. मात्र, पुढील सर्व साहित्य त्यांनी आपल्या मातृभाषेत – बंगालीत लिहिले. १८६५ मध्ये प्रकाशित “दुर्गेशनंदिनी” या कादंबरीपासून ते “कपालकुंडला”, “मृणालिनी”, “विषवृक्ष”, “इंदिरा”, “चंद्रशेखर” अशा अनेक कादंबऱ्यांनी त्यांचे नाव अजरामर केले.

त्यांनी एकूण १४ कादंबऱ्या आणि विविध प्रकारचे निबंध, वैचारिक लेखन, ऐतिहासिक कथा आणि विनोदी साहित्य लिहिले. त्यांचे लेखन प्रभावी आणि हृदयस्पर्शी होते, पण त्यातील “आनंदमठ” ही कादंबरी विशेषतः महत्त्वाची ठरली.

“आनंदमठ” ही केवळ ऐतिहासिक कादंबरी नसून ती एका स्वातंत्र्यलढ्याचा दस्तऐवज आहे. देशासाठी घरदार सोडून लढणाऱ्या संन्याशांची कहाणी सांगणाऱ्या या कादंबरीत राष्ट्रप्रेमाचा उत्कट आविष्कार आहे. ही कादंबरी इंग्रजीत “द अब्बे ऑफ ब्लिस” या नावाने प्रसिद्ध झाली आणि जागतिक स्तरावरही तिची दखल घेतली गेली.

त्यांच्या लेखनाने बंगाली साहित्य संपन्न आणि समृद्ध केले. त्यांनी निबंधलेखनाच्या माध्यमातूनही भारतीय संस्कृती, धर्म आणि तत्वज्ञान यांचा वेध घेतला.

८ एप्रिल १८९४ रोजी बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांनी अखेरचा श्वास घेतला. पण आजही त्यांच्या साहित्यकृती, विशेषतः “वंदे मातरम्” हे गीत, भारतीयांच्या हृदयात अढळ स्थान राखून आहे. बंगाली साहित्याला नवीन वळण देणारे आणि राष्ट्रभक्तीचा नवा मंत्र देणारे बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय भारतीय इतिहासातील एक अजरामर नाव आहे! त्यांच्या स्मृतीस अभिवादन!