मीना कुमारी

मीना कुमारी (जन्म :१ ऑगस्ट १९३३ -मृत्यू : ३१ मार्च १९७२)

या ओळी ज्या कवयित्रीच्या लेखणीतून उतरल्या, ती व्यक्ती केवळ एक उत्कृष्ट अभिनेत्रीच नव्हे, तर आपल्या हृदयातील भावना शायरीतून व्यक्त करणारी संवेदनशील कवीही होती. ही व्यक्ती म्हणजेच भारतीय चित्रपट सृष्टीतील अजरामर अभिनेत्री मीना कुमारी. अभिनयाच्या विश्वात “ट्रॅजेडी क्वीन” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या प्रतिभावान अभिनेत्रीचा जीवनप्रवास जितका वैभवशाली होता, तितकाच तो वेदनादायकही होता. त्यांच्या कारकिर्दीपासून वैयक्तिक आयुष्यापर्यंत, प्रत्येक टप्प्यावर त्यांनी जगासमोर एक वेगळेच काव्य साकारले. भारतीय चित्रपटसृष्टीत असे अनेक कलाकार झाले, ज्यांनी आपल्या अभिनयाने आणि सौंदर्याने चाहत्यांच्या हृदयात अढळ स्थान निर्माण केले. पण काही मोजकेच कलाकार असे असतात, ज्यांच्या नजरेत भावनांची खोली असते, ज्यांच्या संवादफेकीत एक वेगळी जादू असते, आणि ज्यांचे सौंदर्य केवळ चेहऱ्यावर नव्हे, तर आत्म्यातही उमटलेले असते. मीना कुमारी अशाच एका कलाकार होत्या—ज्या केवळ “ट्रॅजेडी क्वीन” नव्हत्या, तर त्या सौंदर्य, प्रतिभा आणि अभिजात अभिनयाचा जिवंत इतिहास होत्या.

१ ऑगस्ट १९३२ रोजी जन्मलेल्या मीना कुमारी यांचे खरे नाव मेहजबिन होते. अभिनयाचा वारसा त्यांना कुटुंबातूनच मिळाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव अली बक्ष आणि आईचे नाव इकबाल बानू होते. वडील संगीतकार आणि पारशी रंगभूमीवरील कलाकार होते, तर आई प्रसिद्ध नृत्यांगना होत्या. त्यामुळे लहानपणापासूनच कलेशी नाते असलेल्या मीनाकुमारी यांनी अवघ्या चार वर्षांच्या वयात सिनेसृष्टीत प्रवेश केला. बालकलाकार म्हणून “लेदर फेस” या चित्रपटात त्यांनी पदार्पण केले आणि पुढे अनेक चित्रपटांमध्ये बालकलाकार म्हणून अभिनय केला. मात्र, वयाच्या १४ व्या वर्षी आलेल्या “बच्चों का खेल” या चित्रपटाने त्यांना नायिकेच्या भूमिकेत स्थान मिळवून दिले. त्यानंतर त्यांच्या अभिनयप्रवासाने वेग घेतला आणि त्या हिंदी चित्रपट सृष्टीतील अविभाज्य भाग बनल्या. १९५० च्या दशकात नर्गिस, नूतन, मधुबाला यांसारख्या दिग्गज अभिनेत्रींमध्ये स्वतःची जागा निर्माण करत मीना कुमारी यांनी अनेक संस्मरणीय भूमिका साकारल्या. कमाल अमरोही दिग्दर्शित “महल” हा त्यांचा चित्रपट प्रचंड यशस्वी ठरला. “परिणीता”, “बैजू बावरा,” “दिल अपना और प्रीत पराई,” “शारदा,” “साहब बीबी और गुलाम” यांसारख्या चित्रपटांनी त्यांना अभिनयाच्या शिखरावर नेले. १९५३ साली “बैजू बावरा” साठी पहिला फिल्मफेअर पुरस्कार जिंकणाऱ्या मीना कुमारी यांनी १९५४ मध्ये “परिणीता” साठीही हा सन्मान पटकावला. पुढे “साहब बीबी और गुलाम” आणि “काजल” यांसाठी देखील त्यांना फिल्मफेअर पुरस्कार मिळाले. त्यांच्या अभिनयशैलीत असलेल्या नैसर्गिक भावनात्मक सखोलतेमुळे त्यांना “ट्रॅजेडी क्वीन” ही ओळख मिळाली. मीना कुमारी या केवळ एक अभिनेत्री नव्हत्या, तर त्या अभिनयाच्या नव्या व्याख्या घडवणाऱ्या कलाकार होत्या. त्यांच्या अभिनयशैलीत नाट्यमयता आणि वास्तववाद यांचे मिश्रण होते. त्यांची संवादफेक इतकी प्रभावी होती की, साधा संवादसुद्धा त्यांच्याकडून ऐकताना तो एक कविता वाटायचा. त्यांच्या आवाजात एक मोहक गंभीरपणा होता, जो त्यांच्या व्यक्तिरेखांना वेगळेच वजन देत असे. मीना कुमारी यांचे सौंदर्य, अभिनय आणि त्यांच्या कलेवरील निष्ठा यामुळे त्या अजरामर झाल्या. त्यांच्या प्रत्येक भूमिकेत एक वेगळ्या प्रकारची जादू होती, जी आजही प्रेक्षकांच्या मनावर राज्य करते. त्या केवळ “ट्रॅजेडी क्वीन” नव्हत्या, तर त्या हिंदी सिनेसृष्टीच्या “मूनलाइट ब्यूटी” होत्या, ज्या चंद्रासारख्या शांत, पण अनंत गूढतेने भरलेल्या होत्या. सौंदर्याची अपूर्वाई मीना कुमारी यांच्या सौंदर्याला एक वेगळीच खोली होती. त्या केवळ आकर्षक नव्हत्या, तर त्यांचे सौंदर्य त्यांच्या भावनिक अभिव्यक्तीमधून प्रकट होत असे.

त्यांच्या मोठ्या, भावनाशील डोळ्यांत एक विलक्षण वेदना आणि आकर्षण होते. त्या डोळ्यांनी कित्येक संवाद न बोलता व्यक्त केले.

त्यांच्या चेहऱ्यावर एक सहज कोमलता होती, जी प्रत्येक भूमिकेत वेगळ्या प्रकारे उमटत असे. त्या केवळ सुंदर नव्हत्या, तर त्यांच्यात एक शालीनता आणि रॉयलिटी होती, जी पडद्यावरही स्पष्ट दिसत असे. त्या पारंपरिक वेशभूषेत जितक्या मोहक वाटत, तितक्याच आधुनिक लूकमध्येही सहज सुंदर दिसत.

३१ मार्च १९७२ रोजी, वयाच्या अवघ्या ३९ व्या वर्षी, मीना कुमारी यांनी या जगाचा निरोप घेतला. त्यांच्यावर लिव्हर सिरोसिसचा गंभीर परिणाम झाला होता. त्यांनी जगाला जरी सोडून दिले, तरी त्यांच्या अभिनयाने आणि कवितांनी त्यांचे अस्तित्व अजरामर ठेवले आहे.

त्यांनी सांगितलेली हीच ती अंतिम वेदना:

मीना कुमारी या केवळ एक महान अभिनेत्री नव्हत्या, तर त्या एक संवेदनशील कवयित्री होत्या. “नाज़” या टोपणनावाने त्यांची उर्दू कविता प्रकाशित झाली आहे. त्यांची प्रत्येक कविता त्यांच्या वेदनांची आणि भावनांची साक्ष देते. आजही हिंदी चित्रपटसृष्टीत मीना कुमारी यांचे नाव घेतले जाते, त्यांच्या अप्रतिम अभिनयासाठी, त्यांच्या सशक्त संवादफेकीसाठी आणि त्यांच्या हळव्या कवितांसाठी. त्यांच्या अभिनयाने आणि त्यांच्या शब्दांनी भारतीय चित्रपटसृष्टीत एक वेगळा अध्याय लिहिला आहे, जो कायमस्वरूपी उजळून राहील.