स्वामी श्रद्धानंद

(जन्म:२२फेब्रुवारी १८५६ – मृत्यू :२३ डिसेंबर १९२६)

भारतीय स्वातंत्र्य आंदोलन, सामाजिक सुधारणा आणि शिक्षणक्षेत्रातील योगदान यामुळे इतिहासात अजरामर झालेले नाव म्हणजे स्वामी श्रद्धानंद. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन राष्ट्राच्या सेवेसाठी समर्पित केले आणि समाजातील अज्ञान, अन्याय, अस्पृश्यता आणि धर्मविरोधी अंधश्रद्धांवर कठोर प्रहार केला.

स्वत:चे संपूर्ण जीवन समाजसेवा, शिक्षण आणि राष्ट्राच्या उन्नतीसाठी समर्पित करणारे स्वामी श्रद्धानंद हे भारतीय इतिहासातील एक तेजस्वी व्यक्तिमत्त्व होते. आर्य समाजाचे सक्रिय प्रचारक, स्वातंत्र्यलढ्यातील प्रभावी नेते आणि समाजसुधारक अशी त्यांची बहुमुखी ओळख होती. त्यांनी केवळ धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणा केल्या नाहीत, तर भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातही महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

२२ फेब्रुवारी १८५६ रोजी पंजाबमधील जालंधर जिल्ह्यातील तलवान या गावी जन्मलेल्या स्वामी श्रद्धानंद यांचे मूळ नाव मुन्शी राम होते. त्यांचे वडील लाला नानक चंद हे ईस्ट इंडिया कंपनीत पोलिस निरीक्षक होते. लहानपणापासूनच अभ्यासू वृत्ती असलेल्या श्रद्धानंद यांनी वाराणसीत प्रारंभिक शिक्षण घेतले आणि पुढे लाहोरमध्ये कायद्याची पदवी मिळवली.

वकील म्हणून त्यांनी फिल्लौर आणि जालंधर येथे काम केले, मात्र १८७९ मध्ये बरेली येथे स्वामी दयानंद सरस्वती यांची भेट झाल्यानंतर त्यांच्या आयुष्याला नवे वळण मिळाले. स्वामी दयानंदांच्या वैदिक विचारांनी प्रभावित होऊन त्यांनी आर्य समाजाच्या विचारसरणीचा प्रसार करण्याचा निश्चय केला.

स्वामी श्रद्धानंद यांनी शिक्षणाच्या महत्त्वावर भर दिला. भारतीय शिक्षणपद्धतीत सुधारणा घडवण्यासाठी त्यांनी गुरुकुल शिक्षण प्रणाली रुजवली.

• गुरुकुल कांगडी विद्यापीठ (हरिद्वार) – पारंपरिक वैदिक शिक्षण आणि आधुनिक ज्ञान यांचा संगम साधणारी एक महत्त्वाची संस्था त्यांनी स्थापन केली.

• अस्पृश्यता निर्मूलन आणि स्त्री शिक्षण – ते समाजातील दुर्लक्षित घटकांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणण्यासाठी सातत्याने कार्यरत राहिले.

• हिंदू समाज संघटन – त्यांनी हिंदू समाजात संघभावना निर्माण करण्यासाठी विविध चळवळी केल्या.

स्वामी श्रद्धानंद यांनी भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रिय भाग घेतला आणि ब्रिटीश राजवटीच्या विरोधात जनजागृती केली.

• जालियनवाला बाग हत्याकांडाचा तीव्र निषेध – १३ एप्रिल १९१९ रोजी झालेल्या अमानुष हत्याकांडानंतर त्यांनी दिल्लीतील रौलेट कायद्याविरोधात जोरदार आवाज उठवला.

• गांधीजींसोबत कार्य – त्यांनी असहकार आंदोलनात भाग घेतला आणि महात्मा गांधींचे निकटवर्ती सहकारी बनले.

• राष्ट्रीय एकतेसाठी कार्य – ४ मार्च १९१९ रोजी दिल्लीतील जामा मशिदीतून त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्यासाठी ऐतिहासिक भाषण दिले.

• खिलाफत चळवळीला पाठिंबा – भारतीय मुस्लिम समाजाने ब्रिटिशांविरोधात लढावे, यासाठी त्यांनी मुस्लिम नेत्यांना प्रोत्साहित केले.

१९२० च्या दशकात स्वामी श्रद्धानंद हिंदू महासभेत सहभागी झाले.

हिंदू संघटनावर त्यांनी भर दिला. त्यांनी हिंदू समाज एकसंघ करण्यासाठी कार्य केले आणि १९२६ मध्ये “हिंदू-संघटन (मृत्यू वंशाचा तारणहार)” हे पुस्तक लिहिले. २३ डिसेंबर १९२६ रोजी, त्यांची हत्या झाली. त्यांच्या स्मरणार्थ १९७० मध्ये भारतीय टपाल विभागाने त्यांना आदरांजली म्हणून विशेष तिकीट जारी केले. त्यांचे कार्य आजही हिंदू समाज संघटन, शिक्षण आणि राष्ट्रसेवेसाठी प्रेरणादायी आहे. गुरुकुल शिक्षणपद्धती, अस्पृश्यता निर्मूलन चळवळ आणि धार्मिक सहिष्णुता यांमधून त्यांच्या विचारांचा वारसा पुढे चालू आहे.

स्वामी श्रद्धानंद यांचे जीवन हे राष्ट्रप्रेम, धर्मनिष्ठा आणि सामाजिक सुधारणा यांचे प्रतीक आहे. त्यांचे योगदान अजरामर आहे आणि त्यांच्या विचारांचा प्रकाश भारताच्या वाटचालीला सदैव मार्गदर्शन करत राहील!

स्वामी श्रद्धानंद यांना जयंती निमित विनम्र अभिवादन!