नरहर फाटक

नरहर फाटक (जन्म :१५ एप्रिल १८९३ – मृत्यू :२१ डिसेंबर १९७९)

नामवंत पत्रकार, प्राध्यापक, संतसाहित्याचे चिकित्सक, इतिहाससंशोधक, चरित्रकार आणि स्वतंत्र प्रज्ञेचे समीक्षक म्हणून ओळखले जाणारे नरहर फाटक हे महाराष्ट्राच्या बौद्धिक विश्वातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. सामाजिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून संतसाहित्याचे विश्लेषण करणारे, तसेच इतिहासाचा अभ्यास करून वर्तमानाला मर्मदृष्टी देणारे विचारवंत म्हणून त्यांची ख्याती होती.

२०व्या शतकातील राजकीय-सामाजिक घडामोडी जवळून पाहणाऱ्या आणि त्या विश्लेषणात्मक दृष्टीने मांडणाऱ्या फाटकांनी वृत्तपत्रसृष्टी आणि शैक्षणिक विश्वात आपला ठसा उमटवला. त्यांच्या लेखनशैलीत निर्भीडपणा आणि चिकित्सकता होती. ‘सत्यान्वेषी’ आणि ‘फरिश्ता’ या टोपणनावांनी त्यांनी अनेक प्रभावशाली लेखन केले. विशेषतः ‘विविधज्ञान विस्तार’ मासिकात त्यांनी केलेली टिळक चरित्राची चिकित्सा महाराष्ट्राच्या सुशिक्षित वर्तुळात गाजली.

फाटक यांना केवळ इंग्रजी, संस्कृत, हिंदी, गुजराती, उर्दू या भाषा अवगत नव्हत्या, तर त्या भाषांतील साहित्याचा त्यांनी सखोल अभ्यास केला होता. त्यांची बौद्धिक समृद्धता केवळ इतिहास आणि साहित्यपुरती मर्यादित नव्हती, तर संगीत आणि चित्रकलेतही त्यांची गती होती. त्यांनी पं. विष्णू दिगंबर पलुस्कर यांच्याकडे शास्त्रीय संगीताचे धडे गिरवले होते.

इतिहासाचार्य राजवाड्यांच्या प्रभावामुळे इतिहास संशोधनाकडे वळलेल्या फाटकांनी मराठेशाहीच्या अभ्यासाला एक वेगळा आयाम दिला. ‘मराठेशाहीचा अभ्यास’ आणि ‘अठराशे सत्तावन्नची शिपाईगर्दी’ हे त्यांचे ऐतिहासिक ग्रंथ वादळी चर्चा घडवणारे ठरले.

त्यांनी अनेक चरित्रे लिहिली, जी केवळ व्यक्तींच्या जीवनाचा वेध घेणारी नव्हती, तर त्या काळातील सामाजिक परिस्थिती आणि इतिहास यांचा मागोवा घेणारी होती. ‘न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे’ हा १९२४ साली प्रकाशित झालेला त्यांचा पहिला चरित्रग्रंथ, तर ‘गोपाळ कृष्ण गोखले’ या चरित्रासाठी त्यांना १९७० मध्ये साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला.

‘इंदुप्रकाश’ या त्या काळच्या प्रतिष्ठित दैनिकात वृत्तसंपादनाच्या जबाबदारीने त्यांनी पत्रकारितेची सुरुवात केली. ते निर्भीड आणि आक्रमक पत्रकार म्हणून ओळखले जात. ‘शिवाजी महाराज-समर्थ रामदास भेट’ आणि ‘नारायणराव पेशवे : खून की आत्महत्या?’ या ऐतिहासिक घडामोडींवर त्यांनी लिहिलेली स्तंभमालिका विशेष गाजली.

१९४७ साली हैदराबाद येथे भरलेल्या मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषवणारे फाटक हे केवळ इतिहासाचे अभ्यासक नव्हते, तर ते वर्तमानाचे चिकित्सक भाष्यकारही होते. त्यांच्या लेखनातून ऐतिहासिक दृष्टिकोनासोबत सामाजिक भानही प्रतिबिंबित होत असे.

नरहर फाटक यांनी आपल्या सखोल अभ्यासातून मराठी साहित्य, इतिहास आणि पत्रकारिता या तिन्ही क्षेत्रांत एक अमूल्य योगदान दिले. त्यांच्या निर्भीड चिकित्सक वृत्तीने आणि चिकित्सक अभ्यासाने मराठी बौद्धिक परंपरेत त्यांचे स्थान अढळ राहील.