अण्णासाहेब किर्लोस्कर

अण्णासाहेब किर्लोस्कर (जन्म:३१ मार्च १८४३ — मृत्यू: २ नोव्हेंबर १८८५).

एका विलक्षण कलावंताची कल्पना करा—ज्यांच्या प्रतिभेने संपूर्ण मराठी नाट्यसृष्टीचा चेहरामोहरा बदलून टाकला. एक असे व्यक्ती, ज्यांनी केवळ नाटक लिहिले नाही, तर त्या नाटकांना संगीताची जादुई किनार लावून एक नवा नाट्यप्रकार निर्माण केला. ज्यांच्या नावाने आजही संगीत नाटकाचा वारसा जिवंत आहे. कोण होते हे कलावंत? कोण होते हे प्रतिभावान नटसम्राट, ज्यांनी मराठी रंगभूमीला एक वेगळेच वैभव प्राप्त करून दिले?

आजच्या काळात आपल्या मनोरंजनासाठी चित्रपट, टीव्ही आणि विविध माध्यमे सहज उपलब्ध आहेत. पण एक काळ असा होता, जेव्हा टीव्ही, रेडिओ किंवा चित्रपट नव्हते. त्या वेळी नाटक हेच प्रमुख मनोरंजनाचे, शिक्षणाचे आणि समाजप्रबोधनाचे प्रभावी साधन होते. गावोगावी नाटक मंडळे येऊन प्रयोग सादर करत आणि संपूर्ण गाव मोठ्या उत्साहाने त्याचा आनंद लुटत असे. परंतु नाटकाला एक नवी ओळख मिळाली ती संगीत नाटकांमुळे. संगीत, नृत्य आणि नाट्य यांच्या अपूर्व संगमातून रंगभूमीचा जन्म झाला आणि याच रंगभूमीचे तेजस्वी स्वरूप म्हणजे मराठी संगीत नाट्य परंपरा. रंगमंदिरातील निःशब्द शांतता, भारावून टाकणारे वातावरण, मंद होत जाणारे दिवे, मखमली पडदा, धुपाचा गंध आणि ऑर्गनच्या साथीनं येणारे नांदीचे सूर… या भव्यदिव्य दृश्यात प्रेक्षक गुंगून जात आणि या साऱ्या जादुई वातावरणाचा प्रारंभ झाला तो १८८० साली रंगभूमीवर आलेल्या “संगीत शाकुंतल” या नाटकामुळे. महाकवी कालिदास यांच्या “अभिज्ञान शाकुंतल” या संस्कृत नाटकावर आधारित हे नाटक राजा दुष्यंत आणि शकुंतला यांच्या प्रेमकथेसह भावनांच्या नाजूक प्रवाहात नाट्यमय वळणं घेत पुढे सरकतं होतं. पण या नाटकाचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होते त्यातील संगीत! किर्लोस्करांनी या नाटकात संगीताची सुसंगत गुंफण केली. रागदारी पद्धतीवर आधारित गाणी, भावनिक गहिराई वाढवणारी पदे आणि कथानकाचा अर्थ अधिक गडद करणारी संगीतमय मांडणी – या साऱ्यामुळे “संगीत शाकुंतल” मराठी रंगभूमीवर अजरामर झाले. “संगीत शाकुंतल” हे केवळ एक नाटक नव्हते, तर संपूर्ण संगीत नाट्यपरंपरेचा प्रारंभबिंदू ठरले. या नाटकाने संगीत नाटकांना अनोखी लोकप्रियता मिळवून दिली आणि पुढच्या अनेक पिढ्यांना प्रेरणा दिली. किर्लोस्कर नाटक मंडळीने या नाटकाच्या माध्यमातून अपार कीर्ती मिळवली. त्या काळात नाटक हे केवळ मनोरंजनाचे साधन नव्हते, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक मूल्ये रुजवणारे एक प्रभावी माध्यम होते. किर्लोस्करांनी आपल्या नाटकांतून मराठी रंगभूमीवर केवळ एक नवाच प्रयोग केला नाही, तर संपूर्ण नाट्यसृष्टीचा प्रवाह बदलून टाकला.

किर्लोस्कर हे म्हणत,

“आमचं मराठी नाटक म्हणजे केशराचं शेत, आणि आमची मराठी रंगभूमी म्हणजे केशराचा मळा.” या केशराचा पहिला सुवास “संगीत शाकुंतल” मधून दरवळला आणि तो अजूनही मराठी रंगभूमीच्या हृदयात जिवंत आहे. त्यांच्या संगीत नाट्यपरंपरेचा प्रभाव पुढील पिढ्यांवरही राहिला. बालगंधर्व, श्रीधर रांगणेकर, गजाननराव वाटवे यांसारख्या दिग्गजांनी त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवत मराठी रंगभूमीला समृद्ध केले. त्यांनी फुलवलेला हा संगीत रंगभूमीचा मळा आजही बहरलेला आहे. आधुनिक काळात जरी वेगवेगळी माध्यमे उदयास आली असली तरी नाट्यगृहात रंगणाऱ्या संगीत नाटकाची जादू आणि अनुभव याची तुलना कोणत्याच तंत्रज्ञानाशी होऊ शकत नाही. त्यांनी घडवलेला हा नाट्यवारसा पुढे नेणे हीच त्यांना खरी श्रद्धांजली असेल.