महादेव विश्वनाथ धुरंधर

महादेव विश्वनाथ धुरंधर. (जन्म :१८ मार्च १८६७ – मृत्यू: १ जून १९४४)

जर तुम्ही भारतीय चित्रकलेच्या सुवर्णकाळाचा विचार केला, तर तुमच्या मनात राजा रविवर्मा यांचे नाव सहज येईल. पण त्या काळातच आणखी एक प्रतिभावान चित्रकार होऊन गेले ते म्हणजे महादेव विश्वनाथ धुरंधर. कदाचित तुम्ही त्यांचे चित्र पाहिले असेल, पण नाव ऐकले नसेल. हीच खरी शोकांतिका आहे!

त्यांनी भारतीय कलेला एका वेगळ्या उंचीवर नेले, पण त्यांच्या कार्याची दखल घेतली गेली नाही तितकी, जितकी घ्यायला हवी होती. १८६७ साली कोल्हापूरमध्ये जन्मलेले धुरंधर लहानपणापासूनच कलेच्या प्रेमात पडले होते. त्यांच्या प्रतिभेला योग्य दिशा मिळाली मुंबईच्या सर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट्स मध्ये. येथे त्यांनी शिक्षण घेतले, आणि लवकरच त्यांच्या चित्रांमध्ये एक अद्भुत वास्तववाद आणि प्रकाश-सावलीचा खेळ दिसू लागला. त्यांची मेहनत इतकी जबरदस्त होती की १८९५ साली बॉम्बे आर्ट सोसायटीचे सुवर्णपदक जिंकणारे ते पहिले भारतीय कलाकार ठरले. हा क्षण भारतीय कलाजगतासाठी ऐतिहासिक होता!

त्या काळात ब्रिटिश वसाहतवादाचा भारतीय कलेवर प्रभाव पडू लागला होता. भारतात पूर्वीपासून चालत आलेल्या निर्भय आणि धाडसी चित्रशैलीला आता व्हिक्टोरियन सौंदर्यशास्त्राच्या चौकटीत बसवले जात होते. अशा वेळी भारतीय कलाकारांसमोर मोठे आव्हान होते—स्वतःची ओळख टिकवून ठेवायची आणि तरीही आधुनिकतेच्या कक्षेत बसायचे. धुरंधर यांनी हे आव्हान स्वीकारले. त्यांनी भारतीय पौराणिकता आणि संस्कृतीला नवीन दृष्टिकोनातून सादर केले. विशेषतः, भारतीय स्त्रियांवरील त्यांच्या चित्रांमध्ये एक वेगळीच जादू होती. धुरंधर यांची चित्रे केवळ सौंदर्य दाखवत नव्हती, तर त्याकाळच्या समाजाचे वास्तवही मांडत होती. मुंबईच्या गजबजलेल्या रस्त्यांवर तासनतास बसून लोकांचे निरीक्षण करणे, त्यांच्या हालचाली टिपणे आणि त्या कॅनव्हासवर जिवंत करणे—हे त्यांचे वैशिष्ट्य होते. त्यांचे एक प्रसिद्ध कोळशाचे चित्र “घरगुती काम”, जिथे दोन महाराष्ट्रीय स्त्रिया स्वयंपाकघरातील काम करताना गप्पा मारताना दिसतात, ते त्याकाळच्या महिला जीवनावर प्रकाश टाकते. ही चित्रे केवळ रंग आणि रेषांची जुळवाजुळव नव्हती; ती त्या काळातील सांस्कृतिक दस्तऐवज होती!

त्या काळात व्यावसायिक कलाकार होणे ही सोपी गोष्ट नव्हती. पण धुरंधर यांनी आपल्या कलेला उपयुक्ततेशी जोडले. ओटो रॉथफिल्ड यांच्या “Women of India” (१९२०) या पुस्तकासाठी त्यांनी वेगवेगळ्या भारतीय महिलांची चित्रे रेखाटली. या चित्रांमध्ये फक्त सौंदर्य नव्हते, तर त्या स्त्रियांच्या पारंपरिक वेशभूषेतील विविधता, त्यांचे जीवन, त्यांची संस्कृती यांचे दस्तऐवजीकरण होते. आजही, इतिहासकार आणि कलाप्रेमी यांचे चित्र पाहून त्या काळातील भारतीय समाजशास्त्राचा अभ्यास करतात. कलाकार म्हणून ख्याती मिळवल्यानंतर धुरंधर यांनी आपल्या ज्ञानाचा उपयोग नव्या पिढीला घडवण्यासाठी केला. १९१० मध्ये त्यांची मुख्याध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली. १९१८ मध्ये त्यांना रेखाचित्र आणि हस्तकला निरीक्षक म्हणून नियुक्त करण्यात आले आणि १९३१ पर्यंत त्यांनी त्या पदावर काम केले. निवृत्त होण्यापूर्वी ते दोन वर्षे उपप्राचार्य होते. महादेव विश्वनाथ धुरंधर हे त्याकाळातील भारतीय कलेचे एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. पण दुर्दैवाने, राजा रविवर्मा यांच्यासारखी प्रसिद्धी त्यांना मिळाली नाही.

आज, जर आपण मुंबईच्या जुन्या पोस्टकार्ड्स, पौराणिक पुस्तकांच्या जुन्या चित्रणांकडे पाहिले, तर त्यात धुरंधर यांचे हात दिसतील.

धुरंधर यांचे योगदान विसरणे म्हणजे भारतीय कलेच्या एका संपूर्ण पर्वाला दफन करणे. त्यांची चित्रे फक्त सौंदर्य नव्हे, तर एका कालखंडाचा ठसा आहेत. आजही, त्यांच्या चित्रांकडे पाहिले की त्या काळातील मुंबईतील जीवन, स्त्रियांची परिस्थिती, संस्कृतीचे रंग यांचे दर्शन घडते. म्हणूनच, महादेव विश्वनाथ धुरंधर यांचे नाव उजाळून काढणे ही फक्त एक ऐतिहासिक गरज नाही, तर कलेसाठी एक कृतज्ञतेची भावना आहे.