मौलाना अबुल कलाम आझाद

(जन्म :११ नोव्हेंबर १८८८, मृत्यू : २२ फेब्रुवारी १९५८)

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील अग्रणी नेता, प्रगल्भ विचारवंत आणि भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री मौलाना अबुल कलाम आझाद यांचे कार्य आणि विचार आजही देशासाठी प्रेरणादायी आहेत. आपल्या राजकीय प्रवासाच्या प्रारंभापासून ते शेवटपर्यंत ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेससोबत राहिले आणि अनेकदा अध्यक्षपदाची जबाबदारीही त्यांनी समर्थपणे पार पाडली.

११ नोव्हेंबर १८८८ रोजी मक्का येथे जन्मलेल्या मौलाना आझाद यांचे बालपण बौद्धिक वातावरणात गेले. त्यांचा कल आधुनिक शिक्षणाकडेही होता. अरबी, फारसी, उर्दू, इंग्रजी आणि बंगाली भाषांवर प्रभुत्व मिळवत त्यांनी विविध विषयांमध्ये प्रावीण्य मिळवले.

तरुण वयातच मौलाना आझाद यांनी पत्रकारितेच्या माध्यमातून ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध जनजागृती करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी उर्दू भाषेतील ‘अल-हिलाल’ आणि ‘अल-बलाघ’ ही नियतकालिके सुरू केली. या नियतकालिकांमधून त्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्य, सामाजिक सुधारणा आणि स्वातंत्र्यलढ्याच्या विचारांची जोपासना केली. ब्रिटिश सरकारला हे सहन न झाल्याने त्यांनी या वृत्तपत्रांवर बंदी घातली.

स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांनी १९२३ आणि १९४० मध्ये काँग्रेसच्या अध्यक्षपदाची जबाबदारी स्वीकारली. विशेषतः १९२३ मध्ये ते सर्वात तरुण काँग्रेस अध्यक्ष झाले. महात्मा गांधी आणि पंडित नेहरूंसोबत त्यांनी असहकार चळवळ, खिलाफत चळवळ आणि भारत छोडो आंदोलनात सक्रिय सहभाग घेतला. त्यामुळे त्यांना अनेकदा तुरुंगवास भोगावा लागला.

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर शिक्षणव्यवस्थेच्या पुनर्बांधणीची जबाबदारी मौलाना आझाद यांच्यावर आली. १५ ऑगस्ट १९४७ ते २ फेब्रुवारी १९५८ या कालावधीत ते भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री होते. त्या काळात देशातील शिक्षणाची स्थिती अत्यंत मागासलेली होती. मात्र, त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाला चालना देण्यासाठी IIT आणि UGC या महत्त्वपूर्ण संस्थांची स्थापना केली.

त्यांच्यात कला आणि संस्कृतीचीही तितकीच आवड होती. त्यामुळे त्यांनी संगीत नाटक अकादमी, ललित कला अकादमी आणि साहित्य अकादमी यांसारख्या संस्थांची पायाभरणी केली. मुलींनी शिक्षण घेतले पाहिजे, यावर त्यांनी विशेष भर दिला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे शिक्षणाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर झाला.

शिक्षण आणि राजकीय क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानाची दखल घेत १९९२ मध्ये भारत सरकारने त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित केले. विशेष म्हणजे, त्यांच्या हयातीत त्यांना हा सन्मान देण्याचा प्रस्ताव होता, परंतु “सरकारी पदावर असताना असा सन्मान स्वीकारणे नैतिकतेच्या विरुद्ध आहे,” असे सांगत त्यांनी तो नाकारला.

मौलाना आझाद यांनी पाकिस्तानच्या निर्मितीला प्रखर विरोध केला. त्यांना वाटत होते की भारताच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी हिंदू-मुस्लिम ऐक्य आवश्यक आहे. त्यांनी लोकांना भावनिक घोषणांना बळी न पडण्याचा सल्ला दिला.

अरबी, फारसी, उर्दू, इंग्रजी आणि बंगाली भाषेवर प्रभुत्व असलेल्या मौलाना आझाद यांनी अनेक मौल्यवान ग्रंथ लिहिले. त्यांचे ‘इंडिया विन्स फ्रीडम’, ‘गुबारे-खातिर’ आणि ‘कुराणच्या मूलभूत संकल्पना’ हे साहित्य आजही अभ्यासकांसाठी मार्गदर्शक आहे.

त्यांचे संपूर्ण जीवन राष्ट्रीय एकात्मतेच्या जोपासनेत आणि शिक्षणाच्या प्रसारासाठी समर्पित होते. त्यामुळे ११ नोव्हेंबर हा ‘राष्ट्रीय शिक्षण दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मौलाना आझाद यांनी दिलेला शिक्षण, विज्ञान आणि सहिष्णुतेचा संदेश आजही तितकाच महत्त्वाचा आहे.

भारत आणि पूर्वेकडील देशांमधील सांस्कृतिक देवाणघेवाण सुरक्षित करण्यासाठी भारतीय सांस्कृतिक संबंध परिषदेची स्थापना करण्यात त्यांचे महत्त्वपूर्ण योगदान होते.

२२ फेब्रुवारी १९५८ रोजी आझाद यांचे निधन झाले. स्वातंत्र्यसैनिक, पत्रकार, विद्वान आणि कवी म्हणून त्यांच्या प्रयत्नांना मान्यता देण्यासाठी १९९२ मध्ये त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न प्रदान करण्यात आले.

मौलाना आझाद यांचे विचार आजही भारतीय समाजाला प्रेरित करतात. त्यांनी विज्ञान, शिक्षण आणि सहिष्णुतेचा जो मंत्र दिला, तो आजच्या काळातही तितकाच महत्त्वाचा आहे. मौलाना आझाद यांना पुण्यतिथी निमित विनम्र अभिवादन!

श्रीकांत अ. जोशी (आणि क्रिएटिव्ह टीम)

माजी आमदार

मराठवाडा पदवीधर मतदारसंघ

#shrikantjoshi #shrikantjoshi_official #shrikantjoshi #shrikantjoshi_offical #राष्ट्रीयशिक्षण #राष्ट्रीयशिक्षणदिन #NationalEducationDay #maulanaazad #MaulanaAzad #maulanaazadday #writerandseniorleader #मौलानाअबुलकलामआझाद #मौलानाअबुलकलाम